آجر کاری تزیینی و انواع آن

آجر کاری تزیینی هنری است که برای نمایش هنرمندانه آجر در بنا ها به منظور نمایش نماهای متناسب با شکل و فرم کلی بنا انجام می شود. معماران ایرانی کوشیده‌اند تا با انواع آجر و کاربرد آن، کاربرد گسترده آجر در گونه‌های مختلف تزئینی حالت طبیعی این ماده را (آجر) مرتبط با شکل ساختمان حفظ کنند. معماران ایرانی (با توجه به آثار به جای مانده) از سده چهارم هجری به بعد در زمینه آجر کاری، شیوه‌های گوناگونی را مورد آزمایش قرار داده اند.

ویژگی‌ های آجرکاری تزیینی در دوره های اسلامی

آجر کاری تزیینی در دوره های اسلامی، شیوه ‌ای از معماری میباشد که تحت تأثیر فرهنگ اسلامی به وجود آمده است و دارای چند ویژگی می باشد:

• معماری جهان اسلام

همان گونه که از نام آن مشخص است این سبک از معماری شامل گستره ‌ای از جهان می‌شود که با عنوان جهان اسلام شناخته شده است. معماری این کشورها تحت تأثیر ایدئولوژی اسلام، در طول زمانی مشخص قرار میگیرد و به همین خاطر دارای برخی ویژگی ‌های مشترک شده اند.

• گستره مکانی

در گستره مکانی جهان اسلام، آجرکاری تزیینی در کشورهایی از جمله هند، افغانستان، کشورهای آسیای میانه و قفقاز، ایران، عراق، ترکیه، سوریه، فلسطین، مصر، تونس، الجزایر، مراکش (مغرب) رواج داشته ‌است.

• گستره زمانی

گستره زمانی معماری جهان اسلام را می‌توان از سال های اولیه ظهور اسلام، تا پیش از گستردگی عام معماری مدرن به حساب آورد. با این حال نمی‌توان این گستردگی و نقش اثر گذار در معماری را در همه مناطق یکسان شمرد.

کاربرد آجرکاری تزیینی

هنر اجر کاری تزیینی در معماری معاصر، نشان دهنده چگونگی گسترش آن، در طی پانزده قرن گذشته میباشد. در هر دوره بناهایی با ویژگی های مختلف در روستاها، شهرها، جاده ‌های کاروانی، مناطق کویری، گذرگاه ‌های کوهستانی و شهرهای ساحلی ایجاد شده، که هر کدام کاربردهای متفاوت داشته اند.
اهمیت اجرکاری تزیینی وقتی آشکار می‌شود که بدانیم در بناهای این دوره به کاربرد مادی و معنوی بنا ها که از مهمترین ویژگی های آن بوده، توجه بسیاری شده است.

انواع شیوه های آجر کاری

۱.قواره بری

یکی از شیوه های آجر تراشی است که در آن به جای نقش شکسته یا بهره جستن از قطعه های مستقیم آجر، نقش گردان، یا قطعه های منحنی به کار برده میشود. این شیوه بیشتر در چوب استفاده میشده ولی درکار تزیینات آجری در سطوح بسیار محدود مورد استفاده قرار می گرفته است.

استفاده آن به طور عمده در پرواز ها یا در قاب های تزیینی نمای بنا است که پیش از عهد قاجاریه بیشتر به صورت پولکی و سینه کبکی به کار برده شده و یک طرح پیوسته و یکنواخت را عرضه می کند. رواج قواره با طرح ها و نقشه های مختلف مربوط به دوران قاجار است که هنوز نمونه های جالب آن در شیراز دیده میشود. این شیوه تا اوایل پهلوی نیز رواج داشت.

رگ چینی

نحوه آجر کاری به واسطه ترکیب آجر های یک رنگ و ایجاد طرح ها و نقش های مختلف در سطحی صاف «رگ چین» نامیده میشود. ساده ترین و رایج ترین طرح های رگ چینی عبارتند از:

راسته:

آجری که از پهلو و درازا در نما کار شده است.

کله:

آجری که از سر یا عرض به صورت افقی و یا عمودی کار شده است.

قد نما یا همه:

آجری که از پهلو یا درازا به طور عمودی در نما کار شده باشد.

خواب نما:

آجری که به صورت افقی در کف کار شود و تمامی سطح آن دیده شود.

لاریز:

زمانی که رج آجر ها حالت پله پله ای را نشان دهد. نمای لاریز هم به صورت مرتب و هم نامرتب اجرا میشود.

لا بند مرتب:

زمانی که یک در میان ردیف های کله و راسته کار میشود از آن با نام «لا بند مرتب» یاد میگردد.

نیمانیم:

از معمول ترین شیوه های رگ چینی است که در این شیوه در تمامی ردیف ها، آجر راسته به کار میرود و به گونه ای عمل میشود که «کور بند» یا بند کشی های عمودی رگ بالا دست در وسط آجر های رگ پایین قرار بگیرند.

سه با یک:

گونه ای دیگر از نما سازی با آجر راسته است که بیشتر در گوشه های پخ ۴۵ درجه کاربرد دارد و «کوربند» بالا به جای وسط در حد یک سوم از آجر رگ زیر قرار دارد.

گل اندازی:

در این شیوه در موقع رگ چین کردن، آن را چنان می چینند که از ترکیب آنها گل های مختلف هفت رگی، پنج رگی و غیره به دست می آید و آن را گل انداز می گویند. نمونه های خوب آن را در ازاره خانه های یزد میبینیم. مشهور ترین نوع گل انداز، به نام «شش بند شیرازی» معروف است که با چیدن پنج رگ آجر (که شش بند دارد) نقشی زیبا در مایه هندسی به وجود می آورند. این گونه طرح ها گاه « هم رو» یا صاف چیده میشود و یا « هشت و گیر» یا برجسته و فرو رفته است.

۲.گره سازی:

یکی از شیوه های پر کار آجر کاری تزیینی، گره سازی است. به واسطه قطعه های مختلف آجر های بریده و تیشه داری شده دراندازه های گوناگون، طرح های گره در مایه نقش های هندسی ساده مانند مثلث، لوزی، مربع، مستطیل و ذوزنقه و ترکیب آنها با یکدیگر و ایجاد چند ضلعی های ستاره شکل ها و … ایجاد گشته است. نمونه های منحصر بفردی از این شیوه از دوره سامانیان و آل بویه به بعد در آثار معماری ایران وجود دارد، این نمونه ها عبارتند از بنای گور امیر سمرقند، تزیینات داخلی بنای « سنگ بست »، تزیینان زیبای سر در مسجد جور جیر یا جامع صغیر در اصفهان، تزیینات گره مسجد جامع ورامین از دوران ایلخانی، مسجد گوهر شاد و مدرسه غیاثیه خر گرد.

۳.آجر کاری رنگی یا گره سازی رنگی:

یکی از شیوه های آجر کاری تزیینی می باشد که به واسطه آجر هایی با رنگ های مختلف و به شیوه مسطح، طرح های گوناگونی ایجاد می گشته است. کاربرد این آجر ها در نمای ابنیه به دوره ایلخانیان باز می گردد. رنگ آمیزی آجر های تراش خورده به واسطه رنگ های معدنی هم چون رنگ های لاجوردی، اخرا (قرمز) و زرد ( گل ماشی) بوده است. شهر شیراز در طول چند قرن شاهد کاربرد نمونه های مختلفی از این شیوه از آجر کاری بوده است. نمونه های جالب توجه این شیوه سید علا الدین حسین، مدرسه خان، شاه چراغ، مسجد وکیل، مسجد مشیر، مسجد نصیر الملک و نارنجستان قوام اشاره کرد.

۴.آجر کاری خفته و رفته یا «پتگین»

یکی دیگر از جالب توجه ترین شیوه های آجر کاری تزیینی که واجد بافت، برجستگی و فرورفتگی بوده و به واسطه قرار دادن آجر ها در سطوح مختلف به گونه برجسته و فرو رفته، طرح هایی متنوعی به وجود آورده، آجر کاری خفته و رفته یا پتگین است. در این شیوه از مایه صف و مسطح خارج شده و با ایجاد سایه روشن جلوه خاصی به بنا می بخشیده است. از این شیوه به عنوان « هشت و گیر» نیز یاد می کنند که کلمه «هشت» به معنی بسیار برجسته و «گیر» به معنی فرو رفته است.

۵.آجر کاری با آجر های تزیینی نقش دار (مهری)

سابقه شکل گیری این شیوه آجر های تزیینی به دوره ایلخانیان باز می گردد. در این شیوه آجر ها در قالب شکل های مربع و مستطیل، لوزی، چلیپا و دیگر گونه ها با نقش های مختلف برجسته همراه با قطعه هایی چون لچکی قوس ها، حاشیه ها، رخ بام ها و زیر خورشیدی ها، روی جرز ها میان دو طبقه بنا هستند و دارای آجر های مهری هستند. کاربرد این هنر به کمک آجر های تراش در ورودی ها، پنجره ها و دور های برجسته ای به صورت نوار در مایه مثلث و غیره است. این شیوه در دوران قاجار در برخی از شهر ها هم چون یزد، کاشان، شیراز و تهران رواج فراوان یافت. در آثار یزد، کاربرد این آجر ها را در ۴ گروه بسته به محل و وسعت سطح قابل رویت است:

1. کاربرد تک آجر با نقش کامل در وسط آجر های ساده
2. مجموعه چهار آجر در کنار هم که یک نقش کامل را به وجود می آورند.
3. حاشیه ای از آجر های پی در پی نقش دار
4. قاب سازی های بزرگ بر روی بدنه های وسیع تر دیوار به کمک تعدادی از آجر های نقش دار که هر یک بخشی از طرح بزرگ را تکمیل می کنند.